پاورپوینت بررسی مسجد شاه 72 تن از قدیمی ترین مساجد مشهد
فهرست
پیشینه خراسان :
پیشینه شهر مشهد :
امیر غیاث الدین شاه ملک :
مسجد شاه 72 تن کنونی :
خصوصیات مسجد هفتادو دو تن مشهد
پلانهای مسجد هفتادو دو تن مشهد
مقاطع مسجد هفتادو دو تن مشهد
منابع و ماخذ :
شهد (مسجد 72 تن فعلی )
بخشی از مطلب
همانطور که قبلاً ذکر شد مسجد شاه یکی از قدیمی ترین مساجد مشهد است. 34
سال بعد از مسجد گوهرشاد ساخته شده است. هوتوم شیندلر در کتاب خود به نام
سه سفرنامه از مسجد شاه به عنوان یکی از دو مسجد معتبر مشهد یاد می کند.
این مسجد در مجاورت حمام شاه ( که اسم خود را از مسجد گرفته است ) قرار
دارد این حمام در سال 1027 قمری توسط مهدی قلی بیک امیر آخورباشی شاه عباس
صفوی ساخته شده. مهدی سیدی در کتاب سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد تاریخ
احداث بنا را بین سالهای 809 تا 829 ذکر می کند در این تاریخ امیر ملک شاه
خود زنده بود که از این تاریخ چنین بر می آید که خود او بنا را ساخته باشد.
اما در کتبه های موجود در مسجد تاریخ 855 نگارش یافته یعنی زمان حکومت
ابوالقاسم بابر یکی از سه پسر باینسقر میرزا پسر شاهرخ که 26 سال بعد از
مرگ امیر ملک شاه را نشان می دهد که احتمال می رود در این تاریخ بنا تکمیل و
تزئین شده است.
دو تاریخ دیگر در کتیبه های موجود در مسجد وجود دارد یکی تاریخ 1119 قمری
که زمان شاه سلطان حسین صفوی را نشان می دهد و دیگری 1155 قمری یعنی همزمان
با نادرشاه افشار که در این دو تاریخ بنا تعمیر شده و اکنون نیز در دست
تعمیر و مرمت است.
حاج محمدهاشم خراسانی در کتاب منتخب و التواریخ این بنا را منصوب حضرات
ازبکیه می داند فریز انگلیسی نیز این اشتباه را کردهچون تیموریان را ازبک
می دانسته و اغلب بناهای تیموری را به شاهزادگان ازبک نسبت داده است از
جمله این مسجد لیکن اکنون با توجه به تاریخ ساخت بنا خطای او محرز است.
خصوصیات بنا :
این بنا شامل دو مناره ، گنبدی با دو شبستان در جنب آن و ایوانی در جانب
شمالی. با توجه به اندازه گنبد ، گلدسته و ایوان معلوم می شود که صحنی با
وسعت بوده ولی اکنون فضای درستی از آن باقی نمانده ، ( نویسنده ، مطلع
الشمس و منتخب و التواریخ نیز به این موضوع اشاره کرده اند. )
میرزا قهرمان امین شکر در روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه ،
این مسجد و بازار اطراف آن را بدین گونه توصیف کرده است. از میان بازار و
دکاکین عبور شد اصناف به قاعده در دکاکین بودند صورت شهریت دارد دخلی به
سبزوار و نیشابور و غیره ندارد.
حمام و دکاکین بازار هم مسکون بودند از آنجا به مسجد شاه آمدم تولیت آنجا
با جناب آقا میرزا محسن بود او از سادات سمنان است که مرحوم فتحعلیشاه جد
بزرگ اعلیحضرت شاهنشاه متولیگری را از اول به پدر جناب سید داده بود و حالا
به جناب میرزا محسن رسیده این مسجد را بناهای خاقان مغفور ( شاهرخ میرزای
تیموری ) است و خیلی مسجد با روح و صفایی است نهری از وسط مسجد می گذرد
مصاحبه: ( بنا به گفته آقای ترمه چی یکی از کاسبین قدیمی بازار فرش فروشها
آب این نهر در آب انباری که در همین بازار و کنار مغازه خود ایشان است جمع
می شده ، البته اکنون این آب انبار متروک شده و استفاده ای ندارد.) سه در
دارد دو در بزرگ و یک در کوچک و صورت وقفنامه و تولیت را در سنگی حجاری
کرده اند و بالای سر درب بزرگ مسجد نصب کرده اند ( اکنون چیزی از آن در
سردر باقی نمانده ) آن در به طرف دروازه خراسان است که خیال داشتند از آنجا
تا دروازه خراسان را بازار بسازند که ممکن نشد و وقت اقتضا نکرد.
آبادی در سمت در کوچک مسجد است و همین درب کوچک به تکیه و حسینیه اتصال
دارد و مسجد جامع هم نزدیک است. اعلیحضرت همایونی ( ناصرالدین شاه )
همانطور که قبلاً فرموده بودند برای ملاحظه مسجد تشریف آوردند و تعریف و
تمجیدی از این مسجد و بنا و روح و صفای آن شد و مقرر شد آقا امین السلطان
از تهران معمار بفرستد که خرابی مسجد تعمیر شود.
با توجه به توضیحاتی که در این کتاب آورده نیز چنین ترجمه آید که صحن مسجد وسعت زیادی داشته و بسیار مصفا بوده است.
سر یکی از دو مناره های اطراف گنبد به طور کامل تخریب شده و ریخته است این
گلدسته ها ترنجهای متعددی دارد که در آنها اسماءالله مرقوم است و در دورة
پائین آنها
نوشته اند : « و من احسن قولاً ممن دعا الی الله ... ) و در بالای این
سطرها چهار ترنج است مزین به این عبارات : « قال رسول الله صلی الله علیه و
آله و سلم المؤذن الطول اعناقاً یوم القیمد و قال علیه السلام سمعتم
المؤذن فقولوا مثل ما یقول و قال النبی علیه السلام من اذن سبع سکنین
محتسباً کتب له برات من النار سبدق نبی الله ».
ایوانی در جانب شمالی گنبد وجود دارد که ارتفاع دهنه ایوان 4/9 متر است. در
دهانه این صفه یا ایوان به کاشی معرق بسیار ممتازی صلوات بر چهارده معصوم
نقش شده که یک یک را بالخصوص اسم برده در پیشانی ایوان کتیبه ای به خط ثلث
بر کاشی معرق به این عبارت موجود است : « قال الله سبحانه تبارک و تعالی
قدنری تقلب وجهک فی السماء و ما اخریة » و بر کتیبة دورة این صفه که به
کاشی معرق بسیار ممتازی است آیه شریفه « جعلنا القبله التی کنت علیها »
نوشته شده و در آخر این عبارات خوانده می شود :
« امیر ملک شاه اعرج الله معارج فوته فی رجب سنته خمس و خمسین شمانمائه
لهجرو » اشعاری نیز در این کتیبه نوشته شده که اکثراً محو شده و ریخته است.
در دو طرف این بنای مربع شکل زیر گنبد درب شبستان است که مخروبه شده و گنبد
آن بسیار بلند و عالی است ولی متأسفانه بسیاری از کاشیهای آن ریخته.
در میان گنبد ازاره و پیشانی محراب و پیشانی درب مقابل محراب کاشی کار نشده
بلکه چینی سبز است و بعضی از آنها به طلای اشرفی مذهب شده و با خشتهای
مسدس کوچک تمام ازاره را چینی نموده ولی بسیاری آنها شکسته و ریخته و در
بالای ازاره به خط ثلث زرد در متن سبز مناجات حضرت امیرالمؤمنین علیه
السلام را نوشته اند که مطلعش این است :
لک الحمد یا ذوالجود و المجد و العلی تبارکت تعطــی من تشــاء و تمنــع
این بنا نمی توانسته مسجد باشد چون اخیراً چند سنگ قبر در آن یافت شده و
چند جسد در سرداب آن دفن شده و همچنین به قول نویسندة منتخب التواریخ نیز «
اولاً به جهت انحراف قبله اش و ثانیاً به جهت آنکه در آن عصر جمعیت مشهد
مقدس آنقدر نبوده که احتیاج به چنین مسجد با شکوهی در نزدیکی مسجد گوهرشاد
باشد.»
البته نویسندة منتخب التواریخ همانطور که قبلاً ذکر شده این مسجد را منسوب
به حضرات ازبکیه دانسته و همچنین به دلیل انحراف قبله این مسجد را متعلق به
قبیله یا طائفه خاصی می داند.
مقبرة امیر ملک شاه هرچند به عنوان زیارتگاه شناخته نمی شود اما کاربرد فرهنگی توریستی دارد و اکنون نیز در دست ساخت و تعمیر است.
و...
