کتیبه ای بر دیوار مسجد جامع تبریز به تاریخ 972 وجود دارد؛ و بر فراز در
ورودی شمالی این مسجد، تاریخ 1106 دیده می شود. ورودی شرقی صحن نیز کتیبه
هایی مورخ به 1216 و 1294 دارد.
بانی اولیه مسجد جامع تبریز مشخص نیست و در منابع، بانیان قسمت های مختلف
مسجد فعلی حسینقلی خان دنبلی و حاج محمد باقر کلکته چی و طالب خان، پسر
اسحق خان تبریزی و ملا محمد عقانی معرفی شده اند. نام خطاطان، علاء الدین
محمد تبریزی و مومن تبریزی و میرزا آقا و محمد باقر و محمد رسول نقاش، در
کتیبه های مسجد دیده می شود.
محمد جواد مشکور از قول مولف تاریخ اولاد اطهار آورده که این مسجد را
عبدالله بن عامر در اول اسلام ساخته است. سعد الدین ورواینی، کاتب مرزبان
نامه در قرن هفتم هجری قمری، آورده است که خواجه ابوالقاسم ربیب الدین
هارون بن علی، وزیر اتابک ازبک، کتابخانه باشکوهی در مسجد جامع تبریز بنا
نهاد.
نام این مسجد جامع در کتاب های دوره مغولان به دفعات آمده و در کتاب روضات
الجنان و جنات الجنان از آن با نام "جامع کبیر" یاد شده است. در کتاب تاریخ
عالم آرای امینی، به عمارت و تعمیر این مسجد به همت سلجوق شاه بیگن، همسر
اوزون حسن آق قویونلو، اشاره شده است.
مسجد جامع فعلی، که در شهر تبریز استان آذربایجان شرقی واقع است، مجموعه ای
از بناهای مختلف می باشد که در دوره های گوناگون احداث یا بازسازی شده
اند. هسته اصلی این مجموعه نمازخانه ای به نام "جامع تبریز" است که تاریخ
ساخت آن مشخص نیست و در طی تاریخ، تعمیرات و تغییرات بسیاری به خود دیده
است. بناهای دیگر به تدریج به این هسته اصلی افزوده شده است. نمازخانه
قدیمی محراب گچ بری شده ای از دوره ایلخانان دارد که در تعمیرات بعد از
زلزله سال 1193، روی آن را پوشانده بودند. این محراب در کاوش های اخیر
نمایان شده و خطوط کلی قسمت های از بین رفته آن را کارشناسان سازمان میراث
فرهنگی بازسازی کرده اند. همچنین محراب دیگری از آثار دوره سلجوقیان در این
مسجد وجود داشته که در احداث طبقه زیرین بنا، در سال 1361 شمسی، از بین
رفته است.
بخش دیگر مجموعه مسجد جامع شبستانی موسوم به " آلچاق مسجد" در جنوب شرقی آن
بوده است. در تعمیرات سالهای اخیر، بقایای طاق های دوره صفویان این شبستان
را برداشته و به جای این مکان، نمازخانه ای با دهانه وسیع احداث کرده اند.
امروزه دیوارهای حایل بین آلچاق مسجد و مسجد جامع را برداشته و پنجره های
یکپارچه ای به جای آن قرار داده اند. شبستان واقع در شمال آلچاق مسجد به
"مسجد خاله اوغلی" مشهور است که امروزه دیوار بین این شبستان و آلچاق مسجد
نیز برچیده شده و این دو فضا به یکدیگر پیوسته است. همچنین دیوار حایل بین
شبستان خاله اوغلی و مسجد جامع را برداشته و به جای آن، در و پنجره
آلومینیومی نصب کرده اند.
شبستان معروف به "مسجد حجت الاسلام"، در غرب مجموعه، بنایی قدیمی است که
بارها تعمیر شده و تغییر کرده است. شبستانی در شمال شرق بنا، به نام "مسجد
شیخ صادق"، قسمتی دیگر از این مجموعه است.
علاوه بر این بناها، مجموعه مسجد جامع تبریز شامل دو مدرسه بوده: یکی مدرسه
طالبیه، در شمال؛ و دیگری مدرسه جعفریه، در شرق، که در سالهای اخیر کاملا
خراب شده اند.
براساس منابع بررسی شده، جبهه شمالی مدرسه طالبیه را در نیمه دوم قرن
یازدهم هجری قمری و مدرس و کتابخانه جبهه شرقی صحن را در سال 1327 شمسی
ساخته اند. در سال های اخیر، جبهه های شمالی و غربی مدرسه طالبیه را به
صورت سه طبقه نوسازی و در نمای غربی، سردر مرتفعی با دو مناره احداث کرده
اند. این اقدامات باعث افزایش اهمیت مدرسه طالبیه در مجموعه مسجد جامع و در
نتیجه کاهش جلوه هسته اصلی مجموعه شده است.
